Urodził się 14 marca 1891 w Rzeszowie jako syn Szymona i Izabeli z Kowalskich. Zmarł 12 grudnia 1963 w Ottawie, Ontario, Kanada i spoczywa w grobie rodzinnym na Notre-Dame Cemetery w Ottawie. Doktor filozofii i doktor psychologii, oficer Legionów Polskich, II Korpusu Polskiego na Wschodzie i Błękitnej Armii. Gen. Józefa Hallera. Pilot wojskowy i uczestnik I wojny światowej, wojny polsko-rosyjskiej 1919-1920, Powstań Śląskich i II wojny światowej (w kampanii wrześniowej i w Polskich Siłach Zbrojnych (PSZ) na Zachodzie). Wykładowca na uniwersytetach brytyjskich i amerykańskich.Znawca sztuk plastycznych i kolekcjoner dzieł sztuki. Pochodził z rodziny inteligenckiej i w niej został wychowany w miłości Ojczyzny i w duchu służby dla innych.
Wykształcenie
Uczęszczał do szkół w Rzeszowie i w Wadowicach. Następnie studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego matematykę, fizykę i filozofię, specjalizując się w psychologii eksperymentalnej. Doktoryzował się pod kierunkiem prof. Heinricha za pracę o widzeniu przestrzennym p.t. Der vertikale Schnitt das monokularen Sehraumes, opublikowaną w 1923 w Paryżu przez Polską Akademię Umiejętności. Po wojnie studiował psychologię i historię sztuki na uniwersytecie w Edynburgu w Szkocji gdzie otrzymał drugi doktorat w dziedzinie psychologii.
I wojna światowa
Przed wojną wstąpil w 1912 do Związku Strzeleckiego w Krakowie, a w sierpniu 1914 wyprowadził kompanię strzelecką z Wadowic. W II Brygadzie Legionów odbył kampanię karpacką, besarabską i wołyńską. Wziął udział we wszystkich ważniejszych bitwach i został dwukrotnie ranny. We lipcu 1917 był dowódcą 6 pp. Leg., w stopniu majora, a w sierpniu został dow. 5 pp. We wrześniu został dow. 3 pp. Polskiego Korpusu Posiłkowego w Przemyślu. Przebył szlak bojowy II Brygadzie Karpackiej gen. J. Hallera, kampanię karpacka, besarabską i wołyńską i był dwukrotnie ranny. Był jednym z inicjatorów zerwania sojuszu z państwami centralnymi po zawarciu niekorzystnego dla Polski pokoju w Brześciu. Po bitwie pod Rarańczą przedarł sie na stronę rosyjską na Ukrainie. Zostal mianowany pułkownikiem przez gen. J. Dowbora-Muśnickiego i dowodził 15 p. strz. w II Korpusie Polskim na Wschodzie (utworzonym z oddziałów II Brygady Legionów i oddziałów polskich wydzielonych z armii rosyjskiej). Został wzięty do niewoli przez Niemców w bitwie pod Kaniowem.
Wojna o granice 1918-1921
Po ucieczce z niewoli niemieckiej w 1918 r. przedostał się do Francji gdzie dowodził pułkiem szkół wojskowych. W 1919 r. wrócił do kraju z Błękitna Armią gen. J. Hallera. Od maja 1919 po przyjeździe do Polski przewodniczył Komisji Regulaminów i Tłumaczeń Dyrekcji Wyszkolenia Armii gen. Józefa Hallera, jednocześnie pełnił funkcje dow. Grupy szkół piechoty w Modlinie i w Rembertowie. W latach 1919-1920 studiował w Paryżu we francuskiej Wyższej Szkole Wojennej. Podczas wojny polsko-rosyjskiej był szefem sztabu III Armii i dow. GO ,,Dolna Wisła”. Następnie wziął udział misji szefa sztabu PSZ podczas III Powstania Śląskiego. Swój raport dotyczący pomocy dla walczącego ludu śląskiego złożyl na ręce Naczelnika J Piłsudskiego, premiera W. Witosa i gen. Wł. Sikorskiego.
Okres międzywojenny
W latach 1922-26 był szefem Oddz. I Szatbu Generalnego, później dow. 23 Dywizji Piechoty (23 DP) i okresowo dow. Okręgu Korpusu V Kraków. W 1924 r. został mianowany generałem brygady. Dowódcą 23 DP był przez 10 lat i podczas tej służby nawiązał bliski kontakt ze społeczeństwem. Poprowadził pierwsze prace fortyfikacyjne na Śląsku. W lipcu 1936 zostal mianowany dow. Okręgu Korpusu we Lwowie, a wkrótce potem Inspektorem Obrony Powietrznej Państwa. Na tym ostatnim stanowisku przewodził przygotowaniem obrony przeciwlotniczej w obliczu wybuchu wojny. Na tym stanowisku zwracał uwagę swoim zwierzchnikom na niedostateczne przygotowanie kraju na wypadek wojny.
II wojna światowa
Podczas kampanii wrześniwoej byl dow. Lotnictwa. Po kampanii wrześniowej ogromnym wysiłkiem wykazując ogromny hart ducha zdołal ewakuować poważną część personelu lotniczego i obrony przeciwlotniczej do Rumunii i na Węgry, a nastepnie do Francji.
Mianowany przez Naczelnego Wodza gen. Władyslawa Sikorskiego dow. Polskich Sił Powietrznych, kierował organizacją polskiego lotnictwa we Francji, a po ewakuacji, w Wielkiej Brytanii. W Wielkiej Brytanii został zastępcą dow. I Korpusu Polskiego w Szkocji, potem dow. Wojsk Polskich na Środkowym Wschodzie i następnie dow. II Korpusu utworzonego z Brygady Karpackiej i części wojsk ewakuowanych ze Związku Sowieckiego. W 1942 r. otrzymał awans na generała dywizji. Do 1943 r. pozostał na Bliskim Wschodzie jako zast. Dowódcy Armii Polskiej. W ty samym roku przeszedl na stanowisko dow. I Korpusu w Szkocji, które juz pełnił wcześniej. Po śmierci gen. Władysława Sikorskiego zostal mianowany Inspektorem Wyszkolenia Wojska.
Po wojnie
Po wojnie gen. Józef L. Zając przebywając z rodziną w Edynburgu, powrócil do swoich dawnych zainteresowań naukowych. Rozpoczął studia podyplomowe uwieńczone doktoratem na uniwersytecie w Edynburgu. W tym samym czasie jego syn Antoni i córka Barbara równiez studiowali na tym samym uniwersytecie. W 1949 r. rozpoczął samodzielną pracę naukową w zakresie swojej specjalizacji: widzenia przestrzennego i w 1951 w wieku 60 lat otrzymal swój drugi tytuł doktora filozofii w dziedzinie psychologii. Do 1957 r. pracował jako Research Fellow na uniwersytecie w Edynburgu gdzie prowadził wykłady ze swojej dziedziny. Był czlonkiem Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie, Zrzeszenia Profesorów i Docentów Wyższych Uczelni w Wielkiej Brytanii, Koła Przyrodników w Edynburgu i Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce. Generał Zając był wielkim miłosnikiem i znawcą sztuki. W czasie swojego pobytu w Szkocji zgromadził kolekcję obrazów i sztychów, którą postanowił przekazać w darze dla społeczeństwa na Górnym Śląsku. Kolekcję przekazał Muzeum Górnośląskiemu w Bytomiu. Z wiadomych względów nie mógł jej obejrzeć.
Kanada
W 1957 Generał Zając przeniósł się do rodziny swojej córki Barbary, zam. Profesorwej Judekowej do Ottawy. W Kanadzie kontynuował swoje prace badawcze w dziedzinie psychologii. Zmarł nagle w pełni sił twórczych, po krótkiej chorobie 12 grudnia 1963. Pozostał czynny w swojej pracy naukowej ale nie doczekał pierwszej edycji swoich wspomnień wojennych, tomu peirwszego p.t. ,,Dwie Wojny – Mój udział w wojnie o Niepodległość i w obronie pwoietrznej Polski”, Wyd. ,,Veritas”, Londyn 1964 (tom 63 Serii Czerwonej ,,Biblioteki Polskiej”). Po mszy św. w kościele św. Jacka Odrowąża spoczął na cmentarzu Notre-Dame w Ottawie. Na grobie rodzina położyła kamień z granitu z literami I.H.S., Orłem Polskim (według godła Wojska Polskiego) i z napisem:
GENERAŁ JÓZEF LUDWIK ZAJĄC
1891-1963
Rodzina wyryła też napis z nazwiskiem Jego żony:
JANINA SZYMAŃSKA ZAJĄC
1895-1972
Odznaczenia, nagrody i wyróżnienia
- Generał dywizji Józef Ludwik Zając posiada znaczącą listę odznaczeń głównie wojennych sił zbrojnych w których służył lub sił Sprzymierzonych podczas II wojny światowej.
- Krzyż Srebrny V Klasy Orderu Wojennego Virtuti Militari
- Krzyż Komandorski III Klasy Orderu Odrodzenia Polski
- Krzyż Niepodległości
- Krzyż Oficerski II Klasy Orderu Odrodzenia Polski (2 maja 1923)
- Krzyż Walecznych – czterokrotnie (po raz 1 i 2 w 1921)
- Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami (pod czas II wojny światowej)
- Złoty Krzyż Zasługi
- Krzyż Zasługi Wojsk Litwy Środkowej
- Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921
- Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
- Krzyż Zasługi Wojskowej (Austro-Węgry)
- Medal Zasługi Wojskowej „Signum Laudis” (Austro-Węgry)
- Krzyż Żelazny II klasy (Prusy)
- Kawaler Orderu Łaźni (Wielka Brytania) (równoznaczny z tytułem szlacheckim)
- Oficer Orderu śś. Maurycego i Łazarza (Włochy)
- Komandor Orderu Gwiazdy (Rumunia)
- Kawaler Orderu Legii Honorowej (V kl) (Francja, 1921)
- Medal Zwycięstwa (międzysojuszniczy) (1921)
Publikacje
Generał Józef Ludwik Zajać opublikował szereg pozycji książkowych z dziedziny wojskowości i psychologii:
Badania nad wytwarzaniem się mechanizmów skojarzeń, Kraków 1913;
Słownik taktyczny francusko-polski, Warszawa 1919;
O podstawach karności wojskowej, Warszawa 1922;
Szkolenie taktyczne dowódców, Warszawa 1935;
Z problematyki widzenia przestrzennego, Poznań 1959, 1961;
Wydał tez dwa tomy wspomnień wydane przez Katolicki Ośrodek Wydawniczy w Londynie: Dwie wojny, t. 1, Mój udział w wojnie o niepodległość i w obronie powietrznej Polski, Londyn 1964; t. 2, W Szkocji i na Środkowym Wschodzie, Londyn 1967.
Dr Zając opublikował kilkanaście prac w jęz. angielskim w czasopismach naukowych takich jak British Journal of Psychology, Acta Psychologica, American Journal of Psychology. Publikował też w czasposimach naukowych w okupowanym Kraju jak Estetyka i Przegląd Psychologiczny. Pracując naukowo wygłosił szereg referatów na brytyjskich i światowych konferencjach i kongresach w dziedzinie psychologii (m.in. w Dublinie, w Brukseli, w Bonn i w Waszyngtonie).
Grób gen. dyw. dr Józefa Ludwika Zająca (1893-1972 i Jego Małżonki Janiny z Szymańskich Zającowej (1899-1972), Cmentarz Notre-Dame w Ottawie-Vanier (fot. L. Bąkowska)
Rodzina
Generał Józef Ludwik Zając ożenił się z Janiną z Szymańskich, która studiowała w Krakowie, we Lwowie i na Sorbonie w Paryżu. Posiadali dwoje dzieci: syna Jana Antoniego (ur. 1920), oficera II Korpusu Polskiego, i córkę Barbarę, profesora fizyki (ur. 1923) w Ottawie.
Ich potomstwo zamieszkuje do dziś w Wielkiej Brytanii i w Kanadzie. Oboje Generałostwo spoczywają we wspólnym grobie na cemntarzu Notre-Dame w Ottawie
Bibliografia
Aleksander Maciej Jabłoński, Liliana Gwizdkowska, Uroczyste upamiętnienie zasłużonych Polaków na cmentarzu Notre-Dame w Ottawie z okazji 77-tej rocznicy inwazji Niemiec hitlerowskich i Rosji Sowieckiej na Polskę – manuskrypt, Ottawa, 18 IX 2016.
Tadeusz Kryska-Karski, Stanisław Żurakowski, Generałowie Polski Niepodległej, Wydanie uzupełnione i poprawione, Wydawnictwo Editions – Spotkania, Warszawa 1991
Domino Deo Nostro, 1957-1982, Księga Pamiątkowa na 25-lecie Parafii św. Jacka Odrowąża, Ottawa, 1982.
Dwie wojny, t. 1, Mój udział w wojnie o niepodległość i w obronie powietrznej Polski, Londyn 1964; t. 2, W Szkocji i na Środkowym Wschodzie, ,,Veritas”, Londyn 1967.
/AMJ/
